کد مطلب:31174 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:25

گنجینه پرسمان » اعتقادات

راه حل مسئله سرنوشت و قضا و قدر با اراده و اختيار انسان چگونه است؟

انسان در تمامي كارهايي كه از او سر مي زند، مختار و آزاد است و در عين حال اين تقدير الهي است كه او را به هر سو مي كشد، چرا كه مختار بودن انسان جزء تقديرات و قضا و قدر الهي است. براي روشن شدن رابطة قضا و قدر با اختيار انسان اندكي توضيح مي دهيم:

قدر: يعني اندازه و اندازه گيري و تعيين حدّ و حدود چيزي و در اصطلاح به اين معنا است كه خداوند براي هر چيزي اندازه اي قرار داده و آن را بر اساس اندازه گيري و محاسبه و سنجش آفريده است.

قضا: يعني حكم و قطع و حتميت. در نظام آفرينش،موجودات مادي از چندين راه ممكن است به وجود بيايند، (مثلاً اگر به خانة شما از چند كوچه راه باشد، ورود به خانة شما از چند راه ممكن است. حال اگر از ميان چندين راه ممكن، علل و اسباب پيدايش يكي از آنها فراهم شد و تنها همان يكي تحقق يافت، اين مرحله از تحقق را قضا مي نامند.

ترديدي نيست كه خداوند براي هر چيزي علت ها و اسباب هايي قرار داده كه هستي و مشخصات آن بستگي به آنها دارد. اين طور نيست كه هر چه در جهان پديد مي آيد، بدون رابطه با قبل و بعد و صرفاً اتفاقي و بي حساب باشد. همان گونه كه در بارش برف و باران و ... علل و عواملي دخالت دارد و هرگز چنين كاري بي علل و اسباب انجام نمي پذيرد، همچنين كارهاي بشر از روي تصادف و اتفاق از او سر نمي زند، بلكه نخست چيزي را تصور مي كند، سپس به آن مي انديشد و پس از آن كه فايدة واقعي يا پنداري آن را پذيرفت، به انجام آن مي كوشد. پس انجام هر حادثه اي در جهان علت و سببي دارد و اين نظامي است تخلف ناپذير و خداوند نيز اين چنين مقرّر كرده است.

بديهي است اين مسئله با اصل آزادي و اختيار انسان منافات ندارد،زيرا اختيار و آزادي يكي از اسباب و علل جهان است؛ يعني خداوند خواسته و مقدّر نموده كه بشر كارهاي خود را به ارادة خود انجام دهد، و سرنوشت خويش را رقم زند. اين كه مي گوييم كارهاي انسان هم به اختيار خود او است و هم قضا و قدر الهي دخالت دارد، به همين معني است كه خدا اراده فرموده و مقدّر كرده كه بشر سرنوشت خود را تعيين كنند. بشر مختار و آزاد آفريده شده، يعني به او عقل و فكر و اراده داده شده است. بشر در كارهاي ارادي خود مانند سنگ نيست كه او را از بالا به پايين رها كرده باشند و تحت تأثير عامل جاذبة زمين خواه نا خواه به طرف زمين سقوط كند. نيز مانند گياه نيست كه تنها يك راه محدود در جلوي او هست و همين كه در شرايط معيّن رشد و نمو قرار گرفت، خواه ناخواه مواد غذايي را جذب و راه رشد و نمو را طي ميكند. هم چنين مانند حيوان نيست كه به حكم غريزه كارهايي انجام دهد. بشر هميشه خود را در سر چهار راه هايي مي بيند و هيچ گونه اجباري كه فقط يكي از آنها را انتخاب كند ندارد و ساير راه ها بر او بسته نيست. انتخاب يكي از آنها به نظر و فكر و ارادة او مربوط است؛ يعني طرز فكر و انتخاب او است كه يك راه خاص را معيّن ميكند.(1)

اين جا است كه پاي شخصيت و صفات اخلاقي و روحي و سوابق تربيتي و موروثي و ميزان عقل و دور انديشي بشر به ميان مي آيد و معلوم ميشود كه آينده سعادت بخش يا شقاوت بار هر كس تا چه اندازه مربوط به شخصيت و صفات روحي و ملكات اخلاقي و قدرت عقلي و علمي او است، و بالاخره به راهي كه براي خود انتخاب ميكند. تفاوتي كه ميان بشر و آتش كه مي سوزاند وآب كه غرق ميكند و گياه كه مي رويد و حتي حيوان كه راه مي رود وجود دارد، اين است كه هيچ يك از آنها كار و خاصيت خود را از چند كار و چند خاصيت براي خود انتخاب نمي كنند، ولي انسان انتخاب ميكند. او هميشه در برابر چند كار و چند راه قرار گرفته است، و قطعيت يافتن يك راه و يك كار فقط به خواست شخصي او مربوط است.

انسان، عملي را كه با غريزه طبيعي و حيواني او موافق است و هيچ مانعي خارجي براي آن وجود ندارد، به حكم تشخيص و مصلت انديشي قادر است ترك كند (مانند ترك گناهان) هم چنين كاري را كه مخالف خواسته هاي نفساني او است و هيچ گونه عامل اجبار كنندة خارجي وجود ندارد، به حكم مصلحت انديشي و نيروي خرد ميتواند انجام دهد مانند خوردن دارو و حاضر شدن براي عمل جراحي.

اين كه از يك طرف مسئله تقدير الهي مطرح است و از طرف ديگر اختيار انسان، به اين معنا است كه خداوند مقرّر كرده است كه انسان با اختيار و ارادة خود، يكي از راه ها را انتخاب كند و آن راهي كه انسان با ارادة خود انتخاب كرده، همان است كه مقدّر است. به عبارت ديگر:خداوند به قضا و قدر مقرّر كرده كه انسان با اختيار خود، آن راهي كه خداوند از ازل مي داند، انتخاب كند.

پس تقدير خداوندي اين است كه بشر افعال خود را از روي اختيار انجام دهد، نه اين كه تقدير او را به انجام يك طرف مجبور سازد. انسان به هر سو كه رو آورد، همان قضا و قدر او است كه با دست خود آن را انتخاب ميكند.

انسان فقط يك نوع سرنوشت ندارد، بلكه سرنوشت هاي گوناگوني در پيش دارد كه ممكن است هر كدام از آنها جانشين ديگري گردد، مثلاً اگر كسي بيمار شود و معالجه كند و نجات پيدا كند، به موجب سرنوشت و قضا و قدر است.

نيز اگر معالجه نكند و رنجور بماند و يا بميرد، آن نيز به موجب سرنوشت و قضا و قدر است.

امام علي(ع) از پاي ديوار كجي برخاست و پاي ديوار ديگري نشست. گفتند: آيا از قضاي الهي فرار مي كني؟ پاسخ داد: از قضاي خدا به قَدَر وي و قضاي ديگري فرار مي كنم.(2) يعني قضا و قدر معيّن كرده كه هر چيزي اثر خود را داشته باشد و من با آگاهي كه دارم، چيزي را انتخاب مي كنم كه اثر خوب داشته باشد. البته گاهي انسان در آزادي و انتخاب اشتباه ميكند. و آن چيزي را كه صحيح مي دانسته، صحيح نبوده، يا آن چيزي را كه علت مي پنداشته، علت واقعي نبوده است.

به اين نكته نيز، بايد توجه داشت كه عوامل مؤثر در كار جهان كه مجموعاً علل و اسباب جهان را تشكيل مي دهند و مظاهر قضا و قدر به شمار مي روند، منحصر به امور مادي نيستند. يك سلسله امور معنوي نيز وجود دارد كه در تغيير و تبديل سرنوشت بشر مؤثر است. رفتار و كردار بشر حساب و عكس العمل دارد. خوب و بد در مقياس جهان بي تفاوت نيست، مثلاً آزار رساندن به جاندار، اعم از حيوان و انسان به ويژه به صاحبان حقوق از قبيل پدر و مادر و معلم، اثرهاي بدي در زندگي دنيا به بار مي آورد. هم چنين احترام به آنها در سعادت و زندگي انسان بي اثر نيست. دعا هم يكي از عوامل معنوي اين جهان است كه ميتواند در سرنوشت حادثه اي مؤثر باشد. صدقه نيز يكي از عوامل مهم معنوي است. اصولاً كارهاي خير و نيكويي ها و به طور كلي گناه يا اطاعت، توبه يا پرده دري، دادگري يا بيدادگري، نيكوكاري يا بدكاري، دعا يا نفرين و همانند آنها چيزهايي هستند كه در سرنوشت بشر از نظر عمر، سلامت، روزي و موفقيت مؤثر ميباشند.

امام صادق(ع) ميفرمايد: عدد كساني كه به واسطة گناهان مي ميرند،از آنان كه به واسطةسر آمدن مدت عمر جان مي سپارند، بيشتر است، و شمار كساني كه به سبب نيكوكاري، زندگي دراز مي يابند، از آنان كه با عمر اصلي خود زندگي مي كنند، فزون تر است.(3)

بنابر آن چه گفته شد روشن گرديد كه انسان در تمام كارهاي ارادي اش مختار و ازاد است و دخالت قضا و قدر الهي در سرنوشت انسان به اين است كه خداوند اين موجود را مختار آفريده و اراده كرده كه او در انتخاب سعادت يا شقاوت آيندة خويش مختار و آزاد باشد و سرنوشت خويش را به دست خود رقم زند. قرآن كريم تصريحاً و تلويحاً آزادي بشر را مورد تأكيد قرار داده و فرمود: ما انسان را هدايت كرديم. يا سپاس گزار است يا ناسپاس.(4) هر كس خواست ايمان آورد و هر كه خواهد كفر ورزد.(5) خدا وضع هيچ مردمي را عوض نمي كند مگر آن كه آنها وضع خود را تغيير دهند.(6)

پي نوشت ها:

1. مرتضي مطهري، مجموعه آثار (انسان و سرنوشت) ص 385؛ مؤسسه در راه حق،بيست پاسخ، (8) ص 17.

2. توحيد صدوق، ص 369.

3. بحارالانوار، ج 73، ص 354.

4. انسان (76) آية 3.

5. كهف (18) آية 29.

6. رعد(13) آية 11.